تحلیل انتقادی دیدگاه‌های فقهی درباره عبارت «وَ هٌم صاغِرون» با بهره از اندیشه تفسیری- فقهی‌ آیت‌الله العظمی‌خامنه‌ای (مدظله‌العالی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث

2 استادیار گروه فقه و مبانی حقوق دانشگاه علوم اسلامی رضوی

چکیده

یکی از مؤلفه‌های فرهنگ اسلامی، نحوه مواجهه مسلمانان با اهل کتاب است.‌ آیه‌ 29 سوره توبه درباره گونه‌ای از قرار داد مالی با اهل کتاب سخن گفته که به‌موجب آن، وجهی با عنوان جزیه از آن‌ها ستانده می‌شود. دیدگاهی وجود دارد که مراد از عبارت «وَ هُم صاغرون» در ‌این‌ آیه‌، خوار‌داشتن اهل ذمّه در هنگام پرداخت جزیه است. ازهمین‌رو، رفتارهایی چون سرپا نگهداشتن، گرفتن ریش، تحقیر و حتی سیلی‌زدن به صورت‌ ایشان مجاز شمرده شده است. پژوهش حاضر با بهره از منابع اسنادی و به روش توصیفی- تحلیلی در پی نقد‌ این دیدگاه برآمده است. برای‌ دست‌یابی به این منظور پس از بررسی اصطلاحی مفاهیم «اهل ذمّه» و «جزیه»، در گام نخست به تبیین دلایل احتمالی دیدگاه پیش‌گفته در دو حوزه فهم از عبارت «و هُم صاغرون» و نیز استظهار ازیک روایت پرداخته شده است. در گام پسین، ‌این برداشت‌های فقهی با سنجه‌هایی چون عرضه به قرآن، مفهوم‌شناسی لغوی صغار، عرضه به سنّت و تطابق با نظام اخلاق اسلامی‌ ترازیده شده است. دستاورد پژوهش با تکیه بر دیدگاه آیت‌الله خامنه‌ای در برداشت از‌ آیه‌ 29 سوره توبه و روایت مربوطه، در بی‌اعتباری دیدگاه پیش‌گفته و تفسیری استوار از‌ آیه‌ سامان یافته است. براساس این تفسیر، تحقیر و تذلیل اهل ذمّه با موازین بر آمده از آموزه‌های اسلامی سازگار نیست. 

کلیدواژه‌ها


  1. فارسی

    1. قرآن کریم، ترجمه ناصر مکارم‌شیرازی.
    2. ابن‌اثیر، علی بن ابی الکرم (1415ق)، الکامل فی التاریخ، چاپ دوم، بیروت: دار الکتب العلیمه.
    3. ابن‌ادریس، محمد بن احمد (1387)، موسوعه ابن ادریس الحلّی، قم: دلیل ما.
    4. ابن‌بابویه، محمد بن على (1413ق)، من لا یحضره الفقیه، چاپ دوم، قم: دارالکتب الاسلامیه.
    5. ابن‌درید، محمد بن حسن (1988م)، جمهر اللغه، بیروت: دارالعلم للملایین.
    6. ابن‌سیده، علی بن اسماعیل (1421ق)، المحکم و المحیط الاعظم، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    7. ابن‌عاشور، محمد طاهر (1420ق)، تفسیر التحریر و التنویر، بیروت: مؤسسه التاریه العربی.
    8. ابن‌عباس، عبدالله (بی‌جا)، تنویر المقباس من تفسیر ان عباس، تهران: استقلال.
    9. ابن‌عربی، محمد بن عبدالله (1408ق)، احکام القرآن، بیروت: دارالجیل.
    10. ابن‌فارس، احمد بن فارس (1404ق)، معجم مقاییس اللغه، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
    11. ابن‌فهد حلّی، احمد بن محمد (1407ق)، المهذب البارع فی شرح مختصر النافع، قم: مؤسسه نشر اسلامی.
    12. ابن‌قدامه، عبدالله بن احمد (1388ق)، المغنی، قاهره: مکتبه القاهره.
    13. ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر (1395ق)، السیرة النبویة (من البدایة والنهایة لابن کثیر)، بیروت: دارالمعرفه.
    14. ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر (1419ق)، تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دارالکتب العلمیه
    15. ابن‌منظور، محمد بن مکرم (1414ق)، لسان العرب، چاپ سوم، بیروت: دار صادر.
    16. ابن هشام، عبدالملک (1411ق)، السیرة النبویة لابن هشام، بیروت: دار الجیل.
    17. ابن‌حیون نعمان بن محمد (1409ق)، شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
    18. ابو یوسف، یعقوب بن ابراهیم (1382ق)، الخراج، چاپ سوم، قاهره: المکتبه السلفیه.
    19. ابی داود، سلیمان بن اشعث (بی‌تا)، سنن أبی داود، صیدا: المکتبه العصریه.
    20. ازدی، عبدالله بن محمد (1387)، کتاب الماء، تهران: دانشگاه علوم پزشکی‌ایران.
    21. ازهری، محمد بن احمد (1421ق)، تهذیب اللغه، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    22. اعرجی، عبدالمطلب بن محمد (1416ق)، کنز الفوائد فی حل مشکلات القواعد، قم: مؤسسه نشر اسلامی.
    23. آلوسی، محمود بن عبدالله (1415ق)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    24. آملی، محمد تقی (1384ق)، مصباح الهدی فی شرح العروه الوثقی، بی‌جا، بی‌نا.
    25. بخاری محمد بن اسماعیل (1410ق)، ‌صحیح البخاری، قاهره: المجلس الاعلی للشئون الاسلامیة. لجنة إحیاء کتب السنة.
    26. بغوى، حسین بن مسعود (1420ق)، تفسیر البغوى المسمى معالم التنزیل، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
    27. بیضاوی، عبدالله بن عمر (1418ق)، انوار التنزیل و اسرار التأویل، بیروت دار احیاء التراث العربی.
    28. بیهقی، احمد بن حسین (1414ق)، سنن البیهقی الکبرى، مکه المکرمه: مکتبه دار الباز.
    29. پانى‏پتى، ثناءالله (1412ق)، التفسیر المظهرى، کویته: مکتبة رشدیه.
    30. ترحینی عاملی، محمد حسن (1385)، الزبده الفقهیه فی شرح الروضه البهیه، قم: دار الفقه للطباعه و النشر.
    31. ثعالبی، عبدالرحمن بن محمد (1418ق)، تفسیر الثعالبی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    32. ثعلبى، احمد بن محمد (1422ق)، الکشف و البیان المعروف تفسیر الثعلبی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
    33. جوادی آملی، عبدالله (1393)، تفسیر تسنیم (جلد سی و سوم)، قم: اسراء.
    34. جوهری، اسماعیل بن حمّاد (1376ق)، الصحلح، بیروت: دارالعلم للملایین.
    35. حرانى، حسن بن على (1404ق)، تحف العقول، چاپ دوم، قم: جامعه مدرسین.
    36. حر عاملى، محمد بن حسن (1409ق)، وسائل الشیعة، قم: آل‌البیت علیهم‌السلام.
    37. خازن، على بن محمد (1415ق)، تفسیر الخازن المسمى لباب التأویل فی معانی التنزیل، بیروت: دارالکتب العلمیة.
    38. خامنه‌ای، سید علی (1396)، بیان قرآن؛ تفسیر سوره برائت، تهران: انتشارات انقلاب اسلامی.
    39. خامنه‌ای، سید علی (1399)، بیان قرآن؛ تفسیر سوره ممتحنه، تهران: انتشارات انقلاب اسلامی.
    40. خرازی، سید محسن (1423ق)، البحوث الهامه فی المکاسب المحرمه، قم: مؤسسه در راه حق.
    41. خطیب بغدادی احمد بن علی (1417ق)، تاریخ بغداد، بیروت: دارالکتب العلمیة.
    42. درویش، محی الدین (1415ق)، اعراب القرآن الکریم و بیانه، چاپ چهارم، حمص: الارشاد.
    43. دهخدا، علی اکبر (1377)، لغت نامه دهخدا، تهران: دانشگاه تهران.
    44. راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412ق)، مفردات الفاظ القرآن، بیروت: دارالقلم.
    45. رضا، محمد رشید (1414ق)، تفسیر المنار، بیروت: دارالمعرفه.
    46. روحانی، سید محمد صادق (1429ق)، فقه‌الصادق، قم: منشورات الاجتهاد.
    47. الریس، ضیاء‌الدین (1373)، خراج و نظامهای مالی دولت‌های اسلامی، ترجمه فتحعلی اکبری، اصفهان: دانشگاه اصفهان.
    48. زمخشری، محمود بن عمر (1979م)، اساس البلاغه، بیروت: دار صادر.
    49. زمخشری، محمود بن عمر (1407ق)، الکشاف عن حقائق غوامض التأویل، بیروت: دارالکتاب العربی.
    50. زیدان، جرجی (1352)، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، چاپ چهارم، تهران: امیرکبیر.
    51. سبحانی، جعفر (1440ق)، منیه الطالبین فی تفسیر القرآن المبین (جلد سی ام)، قم: مؤسسه الامام الصادق (ع).
    52. سبزواری، سیدد عبدالاعلی (1413ق)، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، قم: مؤلف.
    53. سرخسی، محمد بن احمد (1414ق)، المبسوط، بیروت: دارالمعرفه.
    54. سُها (نام مستعار) (1393)، نقد قرآن، بی‌جا، چاپ دوم، بی نا.
    55. سیوطی، عبدالرحمن (2007م)، الإکلیل فی استنباط التنزیل، بیروت: دار الکتب العلمیه.
    56. سیوطی، عبدالرحمن (1404ق)، الدرالمنثور فی تفسیر بالمأثور، قم: کتابخانه عمومی‌حضرت‌ آیت‌الله العظمی‌مرعشی نجفی.
    57. شافعی، محمد بن ادریس (1410ق)، الأُمّ مع مختصر المزنی، بیروت: دار الفکر.
    58. شبیری‌زنجانی، سیدموسی (بی‌تا)، کتاب نکاح، قم: مؤسسه پژوهشی رای پرداز.
    59. شربینی، محمد بن خطیب (1421ق)، مغنی المحتاج الی معرفه معانی الفاظ المنهاج، چاپ دوم، بیروت: دارالفکر.
    60. شریف‌الرضی، محمد بن حسین (1414ق)، نهج‌البلاغة (للصبحی صالح)، قم: هجرت.
    61. شهیدثانی، زین الدین بن علی (1410ق)، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه: مکتبه الداوری.
    62. شهیدثانی، زین الدین بن علی (1413ق)، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم: مؤسسه المعارف الاسلامیه.
    63. صاحب، اسماعیل بن عباد (1414ق)، المحیط فی اللغه، بیروت: عالم الکتب.
    64. صادقی‌تهرانی، محمد (1406ق)، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنه، چاپ دوم، قم: فرهنگ اسلامی.
    65. طباطبایی‌حائری، سید علی بن محمد علی (1418ق)، ریاض المسائل، قم: مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث.
    66. طباطبایی، سیدمحمدحسین (1390ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسه الاعلمی‌للمطبوعات.
    67. طبرانی، سلیمان بن احمد (2008م)، التفسیرالکبیر، اردن: دارالکتاب الثقافی.
    68. طبرانی، سلیمان بن احمد (1415ق)، المعجم‌الکبیر، قاهره: مکتبه ابن تیمیه.
    69. طبرسی، فضل بن حسن (1373)، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، چاپ سوم،‌ تهران: ناصر خسرو.
    70. طبری، محمد بن جریر (1412ق)، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دارالمعرفه.
    71. طوسی، محمد بن حسن (بی‌تا)، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    72. طوسی، محمد بن حسن (1407ق)، الخلاف، قم: جامعه مدرسین، «ب».
    73. طوسی، محمد بن حسن (1387)، المبسوط فی فقه الامامیه، تهران: مکتبه المرتضویه.
    74. طوسى، محمد بن الحسن (1407 ق)، تهذیب الأحکام (تحقیق خرسان)، چاپ چهارم، تهران: دارالکتب الاسلامیه، «الف».
    75. طیاری‌نژاد، رامین و قاسم‌فائز، «تحلیل انتقادی برداشت مفسران و فقیهان از عبارت «عن یدٍ و هم صاغرون» و برگردان آن در ترجمه های فارسی»، مطالعات ترجمه قرآن و حدیث، شماره 17، صفحات 113-142.
    76. طیبی، حسین بن عبدالله (1434ق)، فتوح الغیب فی الکشف عن القناع الریب، دبی: جائزه دبی الدولیه للقرآن الکریم.
    77. عراقی، آقا ضیاء الدین (1414ق)، شرح تبصره المتعلمین، قم: مؤسسه نشر اسلامی.
    78. عسکری، حسن بن عبدالله (1400ق)، الفروق فی اللغه، بیروت: دارالآفاق الجدیده.
    79. علامه‌حلی، حسن بن یوسف (1414ق)، تذکره الفقهاء، بیروت: مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث.
    80. فاضل‌جواد، جواد بن سعید (1365)، مسالک الافهام الی ‌ایات الاحکام، چاپ دوم، تهران: مرتضوی.
    81. فاضل‌مقداد، مقداد بن عبدالله (1373)، کنز العرفان فى فقه القرآن، دو جلد، چاپ اول تهران: مرتضوى.
    82. فخر رازی، محمد بن عمر (1420ق)، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    83. فراهیدی، خلیل بن احمد (1409ق)، کتاب العین، چاپ دوم، قم: هجرت.
    84. قرائتی، محسن (1390)، تفسیر نور، تهران: مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن.
    85. قربانی، زین‌العابدین (1395)، اسلام و حقوق بشر، رشت، سلّار.
    86. قرطبی، محمد بن احمد (1364)، الجامع لأحکام القرآن، تهران: ناصرخسرو.
    87. قطب راوندی، سعید بن هبه الله (1405ق)، فقه القرآن، قم: کتابخانه‌ آیت‌الله العظمی‌مرعشی نجفی.
    88. کلانتری، علی‌اکبر (1374)، جزیه و احکام آن در فقه اسلامی، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
    89. کیاهراسی، علی بن محمد (1422ق)، احکام القرآن، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    90. کلینى، محمد بن یعقوب (1429ق)، کافی، قم: دارالحدیث.
    91. ماوردی، علی بن محمد (بی‌تا)، الأحکام السلطانیة، قاهره: دارالحدیث.
    92. مجلسی، محمدباقر (1363)، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، تهران: دارالکتب الإسلامیة.
    93. مجلسی، محمدباقر (1406ق)، ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاخیار، قم: کتابخانه عمومی‌حضرت‌ آیت‌الله العظمی‌مرعشی نجفی.
    94. مجلسی، محمدتقی (1406ق)، روضه‌المتقین، تهران: بنیاد فرهنگ اسلامی‌کوشانپور.
    95. محقق‌کرکی، علی بن حسین (1414ق)، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم: مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراق.
    96. محقق، محمدباقر (1361)، نمونه بیّنات در شأن نزول‌ایات، چاپ چهارم، تهران: اسلامی.
    97. مرتضی، احمد بن یحیی (بی‌تا)، شرح الأزهار، منعاء، مکتبه غمضان.
    98. مشکینی، علی (1392)، رساله‌های فقهی و اصولی، قم: دارالحدیث.
    99. مغنیه، محمدجواد (1424ق)، التفسیرالکاشف، قم: دارالکتاب الاسلامی.
    100. مفید، محمد بن محمد (1410ق)، المقنعه، قم: مؤسسه نشر اسلامی.
    101. مقدس‌اردبیلی، احمد بن محمد (بی‌تا)، زبده البیان فی احکام القرآن، تهران: مکتبه‌المرتضویه.
    102. مکارم‌شیرازی، ناصر (1371)، تفسیر نمونه، چاپ دهم، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
    103. منتظری، حسینعلی (1409ق)، دراسات فی ولایه‌ الفقیه و فقه الدوله الاسلامیه، قم: المرکز العالمی‌للدراسات الاسلامیه.
    104. مؤمن‌قمی، محمد (1415ق)، کلمات سدیده فی مسائل جدیده، قم: مؤسسه نشر اسلامی.
    105. نظام‌الاعرج، حسن بن محمد (1416ق)، تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، بیروت: دارالکتب العلمیة.
    106. واحدی، علی بن احمد (1434ق)، التفسیر البسیط، دمشق: دارالعماد للدراسات و البحوث القرآنیه.
    107. وجدانی‌فخر، قدرت‌الله (1384)، الجواهر الفخریه فی شرح الروضه البهیه، قم: سماء القلم.
    108. هاشمی‌رفسنجانی، اکبر (1386)، تفسیر راهنما، چاپ چهارم، قم: بوستان کتاب.
    109. هاشمی‌رفسنجانی، اکبر (1384)، فرهنگ قرآن، قم: بوستان کتاب.
    110. هاشمی‌شاهرودی، سیدمحمود (1382)، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام، قم: مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامی‌مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام.

    کتاب نامه‌اینترنتی

    1. سایت مدرسه فقاهت، درس خارج فقه استاد علیرضا اعرافی، تاریخ دسترسی: 24/4/1402.
    2. https://www.eshia.ir/Feqh/Archive/text/arafi/feqh/98/980910/