2
استادیار گروه فقه و مبانی حقوق دانشگاه علوم اسلامی رضوی
چکیده
یکی از مؤلفههای فرهنگ اسلامی، نحوه مواجهه مسلمانان با اهل کتاب است. آیه 29 سوره توبه درباره گونهای از قرار داد مالی با اهل کتاب سخن گفته که بهموجب آن، وجهی با عنوان جزیه از آنها ستانده میشود. دیدگاهی وجود دارد که مراد از عبارت «وَ هُم صاغرون» در این آیه، خوارداشتن اهل ذمّه در هنگام پرداخت جزیه است. ازهمینرو، رفتارهایی چون سرپا نگهداشتن، گرفتن ریش، تحقیر و حتی سیلیزدن به صورت ایشان مجاز شمرده شده است. پژوهش حاضر با بهره از منابع اسنادی و به روش توصیفی- تحلیلی در پی نقد این دیدگاه برآمده است. برای دستیابی به این منظور پس از بررسی اصطلاحی مفاهیم «اهل ذمّه» و «جزیه»، در گام نخست به تبیین دلایل احتمالی دیدگاه پیشگفته در دو حوزه فهم از عبارت «و هُم صاغرون» و نیز استظهار ازیک روایت پرداخته شده است. در گام پسین، این برداشتهای فقهی با سنجههایی چون عرضه به قرآن، مفهومشناسی لغوی صغار، عرضه به سنّت و تطابق با نظام اخلاق اسلامی ترازیده شده است. دستاورد پژوهش با تکیه بر دیدگاه آیتالله خامنهای در برداشت از آیه 29 سوره توبه و روایت مربوطه، در بیاعتباری دیدگاه پیشگفته و تفسیری استوار از آیه سامان یافته است. براساس این تفسیر، تحقیر و تذلیل اهل ذمّه با موازین بر آمده از آموزههای اسلامی سازگار نیست.
طبرانی، سلیمان بن احمد (2008م)، التفسیرالکبیر، اردن: دارالکتاب الثقافی.
طبرانی، سلیمان بن احمد (1415ق)، المعجمالکبیر، قاهره: مکتبه ابن تیمیه.
طبرسی، فضل بن حسن (1373)، مجمعالبیان فی تفسیر القرآن، چاپ سوم، تهران: ناصر خسرو.
طبری، محمد بن جریر (1412ق)، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دارالمعرفه.
طوسی، محمد بن حسن (بیتا)، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
طوسی، محمد بن حسن (1407ق)، الخلاف، قم: جامعه مدرسین، «ب».
طوسی، محمد بن حسن (1387)، المبسوط فی فقه الامامیه، تهران: مکتبه المرتضویه.
طوسى، محمد بن الحسن (1407 ق)، تهذیب الأحکام (تحقیق خرسان)، چاپ چهارم، تهران: دارالکتب الاسلامیه، «الف».
طیارینژاد، رامین و قاسمفائز، «تحلیل انتقادی برداشت مفسران و فقیهان از عبارت «عن یدٍ و هم صاغرون» و برگردان آن در ترجمه های فارسی»، مطالعات ترجمه قرآن و حدیث، شماره 17، صفحات 113-142.
طیبی، حسین بن عبدالله (1434ق)، فتوح الغیب فی الکشف عن القناع الریب، دبی: جائزه دبی الدولیه للقرآن الکریم.
عراقی، آقا ضیاء الدین (1414ق)، شرح تبصره المتعلمین، قم: مؤسسه نشر اسلامی.
عسکری، حسن بن عبدالله (1400ق)، الفروق فی اللغه، بیروت: دارالآفاق الجدیده.
علامهحلی، حسن بن یوسف (1414ق)، تذکره الفقهاء، بیروت: مؤسسه آلالبیت علیهمالسلام لإحیاء التراث.
فاضلجواد، جواد بن سعید (1365)، مسالک الافهام الی ایات الاحکام، چاپ دوم، تهران: مرتضوی.
فاضلمقداد، مقداد بن عبدالله (1373)، کنز العرفان فى فقه القرآن، دو جلد، چاپ اول تهران: مرتضوى.
فخر رازی، محمد بن عمر (1420ق)، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
فراهیدی، خلیل بن احمد (1409ق)، کتاب العین، چاپ دوم، قم: هجرت.
قرائتی، محسن (1390)، تفسیر نور، تهران: مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن.
قربانی، زینالعابدین (1395)، اسلام و حقوق بشر، رشت، سلّار.
قرطبی، محمد بن احمد (1364)، الجامع لأحکام القرآن، تهران: ناصرخسرو.
قطب راوندی، سعید بن هبه الله (1405ق)، فقه القرآن، قم: کتابخانه آیتالله العظمیمرعشی نجفی.
کلانتری، علیاکبر (1374)، جزیه و احکام آن در فقه اسلامی، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
کیاهراسی، علی بن محمد (1422ق)، احکام القرآن، بیروت: دارالکتب العلمیه.
کلینى، محمد بن یعقوب (1429ق)، کافی، قم: دارالحدیث.
ماوردی، علی بن محمد (بیتا)، الأحکام السلطانیة، قاهره: دارالحدیث.
مجلسی، محمدباقر (1363)، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، تهران: دارالکتب الإسلامیة.